Κώστας Γεωργουσόπουλος: «Ο Οιδίποδας, είδε μονάχα όταν τυφλώθηκε»

Η Τραγωδία του Οιδίποδα

Μέσα στον λοιμό, που ξεκινά το έργο περιστρέφεται το παιχνίδι, γιατί προσπαθούσαν να μάθουνε τη λύση, γιατί ο λοιμός; Έτσι ερχόταν το πλήθος με τον Ιερέα, μια μάζα, χωρίς μουσική, χωρίς χορογραφία, σαν μπούγιο, ζητώντας έλεος. Και ας δούμε πως τους υποδέχεται:

«Απαιτείς· απαιτείς, κι αν ακούσεις τα λόγια μου,

από ζωής πνοή θα ξεχειλίσεις,

απ᾽ το βραχνά θα ξαλαφρώσεις,

φτάνει στη θεραπεία

της αρρώστιας να συντρέξεις.

Εγώ είμαι ξένος· ξένος με τον χρησμό,

ξένος και με τον φόνο·

πώς ν᾽ ανιχνεύσω ξένος ένα φόνο

χωρίς νωπά τεκμήρια;»

Όλη η μαγεία του είναι εδώ, όλη η τραγωδία του Οιδίποδα κρύβεται στον τίτλο του. Τύραννος, στα αρχαία ελληνικά, δεν έχει καμιά σχέση με την σημερινή σημασία. Τη συναντάμε και στον Ηρόδοτο και στον Όμηρο. Τύραννος σημαίνει, ο μη κληρονομικός ηγεμόνας, δηλαδή αυτός που δεν είναι γιος βασιλιά. Άρα, που ανέβηκε στην εξουσία ρισκάροντας ή ήταν στρατηγός και πήρε τα ηνία, ή ήταν εκλεκτός των αστών κι ανέβηκε στην εξουσία. Δεν έχει καμία σχέση με την έννοια της επιβολής, που μιλάμε σήμερα για τυραννία. Και θα πω κάτι που νομίζω είναι σημαντικό, η πρώτη φορά που η λέξη τύραννος χρησιμοποιήθηκε με τη σημερινή σημασία, δηλαδή ως κάποιος εξουσιαστικός και βασανιστικός για το λαό του, χρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Αθήνα για τον λαό, όχι για άτομο. Την εποχή που είπα προηγουμένως, του Εφιάλτη, που λειτούργησε ο όχλος με την έννοια του άτακτου, του επαναστατημένου, που κάνει το δικό του χωρίς να τηρεί νόμους. Έτσι χρησιμοποιήθηκε και μετά βέβαια πήρε την σημερινή σημασία. Γι’ αυτό και δεν καταλαβαίνουν τίποτα οι ξένοι, γι’ αυτό το μεταφράζουν οι Γάλλοι ή οι Ιταλοί ως «Βασιλιάς Οιδίπους», δεν είναι όμως βασιλιάς, αυτός ήρθε από το αλλού, ο ξένος είναι, που μπήκε τελείως φυτευτός μέσα στην κοινωνία. Ήρθε ενώ έχει δολοφονηθεί ο βασιλιάς, ως θεατής δεν ξέρω ποιος, θα μάθω αργότερα, χηρεύει ο θρόνος, λύνει το αίνιγμα και παντρεύεται τη βασίλισσα ως βραβείο για την προσφορά του στην πόλη. Είναι ένας περίεργος, περιφερόμενος άνθρωπος ο οποίος έρχεται από το πουθενά, ένας οδοιπόρος και λύνει το αίνιγμα της Σφίγγας, που ταλαιπωρούσε χρόνια ολόκληρα τη Θήβα. Εκείνος δεν ξέρει ποια παντρεύεται, δεν ξέρει ποιον έχει σκοτώσει στο δρόμο –στον δρόμο έχει σκοτώσει τον πατέρα του χωρίς να το ξέρει, γιατί του ήταν εμπόδιο. Αυτό δείχνει όμως και τον χαρακτήρα του, σκότωσε έναν γηραιό άνθρωπο επειδή τον εμπόδιζε. 

Κι έρχεται στην Θήβα, αφού έχει φύγει από τη λαθεμένη του ερμηνεία ενός χρησμού, που του είπαν στους Δελφούς: Θα παντρευτείς τη μάνα σου και θα σκοτώσεις τον πατέρα σου. Με το που τον ακούει φεύγει μακριά από την Κόρινθο, δεν ήξερε ότι είναι θετός γιος. Κι όσο φεύγει μακριά, όπως νομίζει από την πατροκτονία, πλησιάζει στη Θήβα. Αυτή είναι η Τραγωδία του Οιδίποδα. Αυτός ο άνθρωπος είναι δημιουργικός άνθρωπος, λύνει αινίγματα, έχει ηγετικές ικανότητες. Λέει ο χορός στην τραγωδία κάποια στιγμή, πριν αποκαλυφθούν τα γεγονότα: «επιτέλους κοιμηθήκαμε ήρεμοι». Δηλαδή, ήρθε αυτός ο άνθρωπος, έδωσε λύσεις, εξαφάνισε τη Σφίγγα, απελευθερώθηκε το νερό. Η Σφίγγα έλεγχε το νερό της πηγής και δεν τους άφηνε να πιουν αν δεν θυσιάζανε δέκα αγόρια κάθε χρόνο. Και, σου λέει, κοιμηθήκαμε επιτέλους στα κρεβάτια μας ήσυχοι, βλέπαμε ωραία όνειρα. Το κατάφερε αυτός, είν’ ο ηγέτης, τον λατρεύουνε.

«Μα θα μιλήσω.

Τώρα που ως πολίτης

απολαμβάνω πλήρη δικαιώματα,

αυτά διακηρύσσω στους Καδμείους όλους:

Όποιος απ᾽ όλους σας γνωρίζει

ποιός σκότωσε τον Λάιο του Λαβδάκου

να μου το φανερώσει, τον προτρέπω.

Αν όμως φοβάται να καταγγείλει

τον εαυτό του κι απ᾽ της ψυχής του

το βυθό την ενοχή να λευτερώσει,

τον βεβαιώνω πως δεν θα πάθει κανένα κακό·

μ᾽ ασφάλεια θα φτάσει

στα σύνορα της χώρας.

Αν πάλι ξέρει πως άλλος είναι,

κάποιος πολίτης ή κάποιος ξένος,

ο αυτουργός,

ας μη το κρύβει σιωπώντας·

χάρη θα του χρωστώ

και θα τον ανταμείψω.

Αν όμως σιωπήσετε

κι αν κάποιος, για χάρη φίλου

είτε για να καλύψει τον εαυτό του

αψηφήσει το λόγο μου,

ακούστε τί θα πράξω.

Απαγορεύω αυτόν τον άνθρωπο,

όποιος και να ᾽ναι,

στην επικράτεια που κυβερνώ

στα σπίτια να τον δέχονται

φιλόξενα,

να τον συναναστρέφονται, να του μιλούν,

μαζί του να προσεύχονται.

Απαγορεύω να του δίνουν

πρόσφορα κι αγίασμα,

μαζί του στους βωμούς να θυσιάζουν.

Οι πάντες απ᾽ τα σπίτια να τον διώχνουνε

γιατί αυτός το μίασμα

στην πόλη μέσα σπέρνει,

όπως πριν λίγο λάλησε

το πυθικό μαντείο του θεού.

Καταριέμαι το δράστη,

είτε ξέφυγε μόνος του,

είτε μ᾽ άλλους μαζί,

τέλος οικτρό να βρει του βίου».

Καταριέται δηλαδή τον εαυτό του. Εκείνο που έχει σημασία εδώ είναι το εξής, ότι οι Αθηναίοι δεν βρίσκονται μπροστά σ’ ένα μυστήριο. Δεν έχουν την δική μας, σημερινή θέση ως θεατή, που περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει παρακάτω στα έργα. Οι Αθηναίοι ξέρουν τον μύθο του Οιδίποδα, αυτό όλο που ακούνε λειτουργεί ως τραγική ειρωνεία. Ξέρουν ότι ο Οιδίποδας έχει σκοτώσει τον πατέρα του. Ξέρουν ότι ο Οιδίποδας κοιμάται με την μάνα του, απ’ τον μύθο. Εκείνο που δεν ξέρουν οι Αθηναίοι, είναι πως θα επεξεργαστεί εκείνο το θηρίο που λέγεται Σοφοκλής, αυτά τα πράγματα δραματικά, πώς θα φτιάξει τον μύθο και πώς θα αποκαλυφθούν τα πράγματα. Όλοι όμως ξέρουν τον μύθο του Οιδίποδα, είναι ένα κοινό παραμύθι, που έρχεται από τους γονείς, που έρχεται από το παρελθόν. Τίποτα δεν ήταν κρυφό. Αυτό σημαίνει, όχι λαϊκίστικο αλλά λαϊκό θέατρο. Ήταν κοινόχρηστος ο μύθος, κυκλοφορούσε. Για να καταλάβετε τι εννοώ, υπήρχε ένας συγγραφέας, ο οποίος έγραφε δικούς του πρωτότυπους μύθους, δεν σώθηκε τίποτα, δεν πέρασε, δεν έμεινε τίποτα. Ο κόσμος ήθελε πάνω σε αυτά που ήξερε, να δει πως ο ποιητής θα τα επεξεργαστεί και θα τα λύσει. Έτσι, μπορούμε να έχουμε: Ηλέκτρα στον Αισχύλο, Ηλέκτρα στο Σοφοκλή και δύο Ηλέκτρες στον Ευριπίδη, τελείως διαφορετικές, αλλά ίδιες Ηλέκτρες, με την ίδια μοίρα. Όπως και με τους τόσους Ορέστηδες. Αυτό είναι το μεγαλείο της εποχής, ότι καταφέρνουν να φορτίσουνε τον κοινό μύθο, που οι Αθηναίοι τον ξέρουν από την κούνια τους, από την γιαγιά τους. Και μετά αυτό καλούνται να βραβεύσουν, τη διαχείριση του μύθου από τον κάθε ποιητή. Υπάρχει στους καταλόγους των Αισχύλιων έργων και Οιδίποδας του Αισχύλου, ο οποίος όμως δε σώθηκε. Έχουμε όμως τον Οιδίποδα επί Κολωνό του Σοφοκλή και τον Οιδίποδα στις Φοίνισσες του Ευριπίδη. Εκεί συνέβη κάτι συνταρακτικό και ομολογώ, ότι είναι κάτι που το προσέφερε η ταπεινότητά μου στη φιλολ0γία, όταν το έγραψα πήρα γράμματα από καθηγητές πως κανένας αυτό δεν το ‘χε πάρει χαμπάρι ως τώρα. Δηλαδή, δεν είχαμε προσέξει, ότι στις Φοίνισσες του Ευριπίδη, η Ιοκάστη ζει, τον έχει τον τυφλό στο υπόγειο μέσα, τον θρέφει μες το σπίτι σαν καταραμένο κ.τ.λ., κι η ίδια ζει και βιώνει αυτή την ιστορία, δηλαδή έχει κοιμηθεί με τον γιο της και ζει και παλεύει για τα δυο παιδιά της. Δεν αυτοκτόνησε στην αντίληψη του Ευριπίδη. Φτιάχνει μια άλλη εκδοχή του μύθου και είναι τολμηρό αυτό. Δεν αυτοκτόνησε από την ντροπής της, τώρα πια την έχει ξεπεράσει τη ντροπή της. Φροντίζει τα παιδία της να μην αλληλοσκοτωθούν απ’ την κατάρα του πατέρα τους.

Χέγκελ

Αυτά τα μεγάλα κείμενα είναι ανεξάντλητα, γι’ αυτό και τροφοδότησαν όχι μονάχα την ποίηση, όχι μονάχα την θεατρολογία, όχι μονάχα τη μουσική, αλλά και την κοινωνιολογία, την ψυχολογία, την ψυχιατρική, την οικονομία. Δεν υπάρχει κανένας κλάδος από τους επιστημονικούς, που πίσω του να μην βρίσκεται ένα πρόβλημα, που να μην αναφύεται μέσα από αυτά τα κείμενα. Ο μεγάλος Ευρωπαίος φιλόσοφος, ο Χέγκελ, είχε γράψει στο τέλος του βιβλίου του, την φιλοσοφία της ιστορίας του –μάλιστα δεν πρόλαβε να την τελειώσει, πέθανε κατά τη διάρκεια παραδόσεως των μαθημάτων του. Έχουν εκδώσει το βιβλίο του οι μαθητές του, από σημειώσεις που κρατ0ύσαν. Αυτός ο άνθρωπος, ξεκινά ουσιαστικά με την Αντιγόνη, αυτό είναι το εναρκτήριο μάθημά του. Στηρίζει όλη τη φιλοσοφία της ιστορίας, όχι την ιστορία της φιλοσοφίας. Ιστορία της φιλοσοφίας, σημαίνει η ιστορία των φιλοσοφικών θεωριών. Φιλοσοφία της ιστορίας, σημαίνει να στοχαστούμε πάνω στο τι σημαίνει ιστορία, τι σημαίνει: πράττω, τι σημαίνει κάνω πόλεμο, γιατί κάνω πόλεμο; Όλα όσα είναι αποτέλεσμα της συμβίωσης των ανθρώπων. Ξεκινά ο Χέγκελ με το χορικό της Αντιγόνης «Πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει», δηλαδή: Πολλά είναι αυτά που προκαλούν το δέος, το μεγαλύτερο δέος το προκαλεί ο άνθρωπος. Μεγαλύτερο δέος από ότι προκαλεί ο σεισμός, ο καρκίνος, το AIDS, αναφέρω μερικά που τώρα μας προκαλούν δέος, αυτά που δεν ξέρουμε τα αίτιά τους. Τα άλλα, αυτά που ξέρεις την αιτία, προκαλούν φόβο. Ο άνθρωπος προκαλεί δέος, δεν ξέρεις πως θ’ αντιδράσει, πότε θ’ αντιδράσει, γιατί θ’ αντιδράσει, δρα κάθε φορά απροσδόκητα. Έτσι προσπαθεί να ερμηνεύσει την ιστορία ο Χέγκελ κι αυτά είναι τα μεγάλα πράγματα που απορρέουν από αυτές τις μεγάλες θεατρικές-ποιητικές συνθέσεις, που ουσιαστικά εκμεταλλεύονται τον κοινόχρηστο μύθο της εποχής, για να πούνε πράγματα της πολιτικής, της κοινωνικής και της ηθικής πραγματικότητας της εποχής.

Στον Περικλή, κάνει κριτική ο Σοφοκλής όχι κατάκριση, κριτική του βίου του και του πολιτικού του εγχειρήματος, που δεν είναι πάντα πετυχημένο. Το βλέπουμε στον τρόπο με τον οποίο αντιδρά στη σύγκρουσή του με τον Τειρεσία. Κάποια στιγμή, φωνάζει τον Τειρεσία, να του πει τα αίτια αυτού του λοιμού, ο Τειρεσίας του λέει: δε μπορώ να σου μιλήσω. Δηλαδή ο Τειρεσίας, επιτρέψτε μου να το πω και δεν το θεωρώ θετικό, τον προστατεύει. Ξέρει ο Τειρεσίας ως μάντης, ποιος είναι η αιτία του κακού και λέει: δεν μπορώ να σου μιλήσω. Ο Περικλής, το παίρνει αυτό ως άρνηση και δεν μένει εκεί, φτιάχνει μια ολόκληρη θεωρία περί συνωμοσίας, ότι ο Τειρεσίας μαζί με τον Κρέοντα, συνεργάζονται για να τον ανατρέψουν. Επιτίθεται στον Τειρεσία λέγοντας ότι είναι φαύλος, ότι είναι φιλοχρήματος και του λέει και κάτι, το οποίο είναι βεβαίως σωστό: εσύ τόσα χρόνια εδώ πέρα γιατί δεν έλυνες το αίνιγμα; Τόσα χρόνια εδώ πέρα ως ιερέας, που ήξερες τα άρρητα και τα απόρρητα, γιατί δεν το έλυσες; Γίνεται αυτή η σύγκρουση και τελικώς ο Τειρεσίας, του λέει: εσύ φταις για όλα. Φυσικά δεν τον πιστεύει, νομίζει ότι τον συκοφαντεί, ώσπου μαζεύονται πληροφορίες από εκεί και πέρα και μαθαίνει στην αρχή τη μισή αλήθεια, ότι σκότωσε τον βασιλιά, δεν ξέρει όμως ότι είναι πατέρας του. Ξέρει όμως ότι σκότωσε το βασιλιά της χώρας, είναι ευθύνη αυτό, αλλά, άλλο να ξέρεις ότι σκότωσες τον πατέρα σου. Εκείνη που το αντιλαμβάνεται πρώτη, είναι η Ιοκάστη, το πιάνει στον αέρα κι εκεί έρχεται και το μεγάλο πρόβλημα, το οποίο τροφοδότησε και τη φροϋδική θεωρία. Του λέει τι σε βασανίζει; Και της λέει ένας χρησμός, που μου είπε ότι θα παντρευτώ την μάνα μου και θα σκοτώσω τον πατέρα μου, γι’ αυτό έφυγα από την Κόρινθο. Και από αυτό το αδιανόητο που του είπε, φτιάχνει ο Φρόιντ τη θεωρία του, του λέει: Οιδίποδα, δεν υπάρχει ούτε ένα παιδί που να μην έχει δει στο όνειρό του ότι κοιμάται με τη μάνα του, κι όλα τα κορίτσια με τον μπαμπά τους. Ουσιαστικά, αυτό είναι το σύνδρομο της Ηλέκτρας. Βεβαίως, όπως έχω πει κι άλλες φορές, ο Φρόιντ ήξερε τον Σοφοκλή, ο Σοφοκλής δεν ήξερε τον Φρόιντ. Θέλω να πω, μη φορτώσουμε στον Σοφοκλή ψυχαναλυτικές θεωρίες. Ο Σοφοκλής λέει πράγματα κοινόχρηστα συχνά, ο άλλος τα επεξεργάστηκες ως ένας πολύ μεγάλος ορθολογιστής γιατρός.

Κρέοντας

Έχουμε λοιπόν μια μεγάλη σύγκρουση, η οποία επικεντρώνεται στο ιερατείο, γιατί έρχεται, βεβαίως, η αμφισβήτηση του Κρέοντα. Ο Κρέοντας είναι μια εκπληκτική φυσιογνωμία γενικότερα στο αρχαίο δράμα, δεν είναι η πρώτη που εμφανίζεται, ο Κρέοντας είναι και ο αντίπαλος της Αντιγόνης, άλλος Κρέοντας όμως, με άλλη συμπεριφορά. Κρέοντας υπάρχει και στη Μήδεια και είναι βασιλιάς της Κορίνθου. Εδώ υπάρχει ένας Κρέοντας αδελφός της Ιοκάστης. Αφήνει να εννοηθεί μέσα στο κείμενο ο Σοφοκλής, επειδή είναι η εποχή που ξέρουμε για τα ήθη των ανθρώπων, ότι μεταξύ Οιδίποδα και Κρέοντα, υπήρχε ένα φιλέτερο αίσθημα, ας το πω, μέχρι εκεί. Η παρέα δηλαδή που κάνουν οι έφηβοι και φτάνει ακόμη και σε μια ερωτική διάθεση. Είναι μια άλλη εποχή που δεν καταλαβαίνουμε εμείς σήμερα. Όταν λέω φιλέτερος, δε σημαίνει αυτό απαραίτητα σεξουαλική σχέση, σε καμία περίπτωση. Οι γυναίκες είναι σπίτι, δεν υπάρχουν στην αγορά, δεν υπάρχουν πουθενά αλλού, ακόμη και η Λισιστράτη, από άντρες παίζεται σε αντρικό ακροατήριο. Ήταν χειρότερα κι από φερετζέ για την γυναικεία παρουσία στην Αθήνα. Η δόξα της γυναίκας, είναι ότι οι τραγωδίες είναι γεμάτες από σπουδαίες γυναικείες προσωπικότητες, οι γυναίκες είναι κλεισμένες μέσα και θριαμβεύουν στη σκηνή οι Ηλέκτρες, οι Αντιγόνες, οι Ιοκάστες, οι Δηιάνειρες, οι Κλιταιμνήστρες, χωρίς να υπάρχουν γυναίκες ηθοποιοί.

Πρόκειται για μια εποχή σημαντική και το πρόβλημα είναι η ευθύνη του ηγέτη, ένας περιπλανώμενος που λύνει ένα αίνιγμα, που πέφτει σε μια παγίδα των Θεών, που τυφλώνεται, για να δει. Όταν τυφλώνεται βλέπει την αλήθεια. Υπάρχουν πάρα πολλοί τραγωδοί, ανάμεσά τους κι ο Σοφοκλής, που λένε πως αυτά γίνονται προς παραδειγματισμό. Κοιτάτε τι μπορεί να σας περιμένει, κοίτα τι συνέβη στον Αγαμέμνονα, κοίτα τι συνέβη στον Κρέοντα, κοίτα τι συνέβη στον Οιδίποδα. Ερχόντουσαν να επέμβουν στην ιστορία οι Θεοί, να δημιουργήσουν τέτοιου είδους αδιέξοδα ώστε να διδάξουν τους ανθρώπους να αποφεύγουν τα ανάλογα. Τραβηγμένη θεωρία; Όπως νομίζετε, πάντως οι Θεοί επεμβαίνουν στα ανθρώπινα πράγματα και πολλές φορές διχασμένοι. Αν δείτε, στον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, στην αρχή βγαίνει η Αφροδίτη και λέει, θα του αλλάξω τα φώτα αυτού του νεαρού που δεν κοιμάται με γυναίκα, και είναι καταδικασμένος να πεθάνει αφού δεν κοιμάται με γυναίκα. Κι έρχεται στο τέλος  και τον βραβεύει, θεοποιεί, τον κάνει άγιο της, η παρθένος Άρτεμη. Δύο Θεές σε αντίπαλη θέση, ηθικά, η μία ξεκινάει κι η άλλη κλείνει την τραγωδία. Είναι μία δύσκολη εποχή, δύσκολο να μπορέσει κανείς να κυβερνήσει, να κυβερνήσει το μυαλό του. Να ξέρει σε ποιον θα ΄ναι ευχάριστος και σε ποιον δυσάρεστος, πως θα ισορροπήσει. Γι’ αυτό ψάχνανε οι αρχαίοι να βρουν το δίκαιο. Η λέξη δίκαιος και το ουσιαστικό δίκη, στα αρχαία ελληνικά σημαίνει ισορροπία. Γι’ αυτό και την δικαιοσύνη την απεικόνιζαν με ζυγό, με ζυγαριά.

Η πολιτική κριτική του Σοφοκλή

Έχουμε να κάνουμε με πρόβλημα πολιτικό, πίσω από τα πράγματα είναι ο Περικλής, όχι ο Περικλής ως πρόσωπο, αλλά ως εξουσιαστικό σημείο αναφοράς. Δεν κάνει κριτική στον άνθρωπο, αλλά για την παρουσία του ηγεμόνα μες την πόλη και την ευθύνη του απέναντι στα γεγονότα, σε ποιον λογοδοτεί. Και φυσικά βρίσκεται σε μία ακραία κατάσταση ο Οιδίποδας, έσωσε μια πόλη και ταυτόχρονα είναι ένας μεγάλος ένοχος. Αυτό, μπορεί να δει ο καθένας, ότι υπόκειται σε κάθε μεγάλο ηγέτη. Θυμηθείτε, χωρίς να κάνω συγκρίσεις, τι υποσχέθηκε ο Τσώρτσιλ, όταν άρχισαν οι βομβαρδισμοί του Λονδίνου. Είπε: σας υπόσχομαι δάκρυα και αίμα, αντέξτε. Δεν είπε: θα τα βγάλουμε πέρα, θα συνεννοηθούμε, όπως έκαναν οι προηγούμενοι, ο Τσάμπερλέιν συνομιλούσε με τον Χίτλερ και του την έφερε ο Χίτλερ. Το θέμα λοιπόν είναι ο ηγέτης. Κι αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα στην αρχαία Αθήνα, μ’ αυτό ασχολείτο κι ο Θουκυδίδης κι οι μεγάλοι ιστορικοί της εποχής.

Μέσα στον Πελοποννησιακό πόλεμο, γίνονται οι χειρότερες ακεραιότητες που συνέβησαν ποτέ, τόσο που, ο Θουκυδίδης διδάσκεται σήμερα στα μεγάλα πανεπιστήμια, αλλά και ως κύριο μάθημα στην Ακαδημία πολέμου της Ουάσιγκτον. Ως μάθημα κύριο ο τρόπος διαχείρισης ουσιαστικά ενός πολέμου. Όχι θετικά ή αρνητικά, αλλά κριτικά, για το πώς το διαχειρίστηκαν οι Πελοποννήσιοι, πως οι Αθηναίοι, που κάνανε λάθη, που δεν κάνανε, που κάνανε εγκλήματα. Η δημοκρατία της Αθήνας έκανε το μεγαλύτερο έγκλημα που έγινε ποτέ. Καταστρέψανε ολόκληρο νησί, γιατί είπαν οι άνθρωποι πως δεν θέλουμε βρε παιδιά να πολεμάμε άλλο, δεν έχουμε τίποτα με τους Σπαρτιάτες. Είμαστε σύμμαχοι με τους Αθηναίους αλλά δεν θέλουμε να πολεμάμε, θέλουμε να είμαστε σπίτια μας. Και επενέβησαν οι Αθηναίοι, τους πολιόρκησαν. Δημοκρατικό ήταν το καθεστώς του νησιού, δεν ήταν αντιδραστικό ή συντηρητικό. Όταν κατέλαβαν το νησί, τη Λήμνο, έσφαξαν όλους τους άρρενες από εφήβους και άνω στο γόνατο, και τις γυναίκες και τα παιδιά κάτω των 18, τα πούλησαν ως δούλους. Λέει ο Θουκυδίδης: έτσι ώστε η νήσος, ήταν ακατοίκητος για πολλά χρόνια. Αυτό το έκανε η δημοκρατία και γι’ αυτό κατέρρευσε, σε λίγο κατέρρευσε. Ξεκίνησε με τα Μεγαρικά και τελείωσε με αυτές όλες τις ακρότητες. Αυτές οι εσωτερικές αντιφάσεις, το σκουλήκι της έλλειψης αρχών, έφαγε την δημοκρατία, αυτό υπάρχει στο έργο. Αυτός είναι ο Οιδίποδας, ο άνθρωπος που ουσιαστικά εκπροσωπεί τον ορθολογισμό του 5^ου αιώνα, ένας  άνθρωπος λογικός, ο οποίος λύνει τα πράγματα χωρίς την βοήθεια του Τειρεσία, της θρησκείας ή των δογμάτων. Με τη λογική του και με τις πολιτικές του αποφάσεις τα λύνει, αλλά είναι και παγιδευμένος.

Το ερώτημα του Σοφοκλή είναι: είμαστε όλοι από παντού παγιδευμένοι; Μπορούμε να ξεφύγουμε από κάποια πράγματα; Θα έρθει αργότερα ο Φρόιντ και θα μας πει όχι, γιατί υπάρχουν και τα υποσυνείδητα, υπάρχουν μέσα μας όλα αυτά τα στρώματα που δεν ελέγχουμε και τα οποία μπορούν να μας κατευθύνουν κάθε φορά και να κάνουμε κάτι και να λέμε πως συνέβη αυτό; Ή λέμε για τον διπλανό μας: που την βρήκε αυτή την κακία; Που βρήκε αυτή την δολοφονική διάθεση; Το υποσυνείδητο είναι ένας ολόκληρος κόσμος που τον κουβαλάμε χωρίς να τον ελέγχουμε, αυτό, για πρώτη φορά, εμφανίστηκε στον Οιδίποδα. Γιατί κυβερνά μια ολόκληρη χώρα, μια χώρα που κοιμάται ήσυχη και ονειρεύεται τον ηγέτη της, το λέει και το χορικό: είναι ο εραστής μας, ο εραστής της πόλης. Έτσι τον σκέφτονται, όχι με την έννοια του κρεβατιού, λατρεύει όλη η πόλη τον ηγέτη της, τους έσωσε! Και πίσω από όλο αυτό, αυτός είναι παγιδευμένος ήδη. Έχουμε να κάνουμε με ένα πολύ μεγάλο κείμενο και γι’ αυτό δε τελειώνει ποτέ αυτό το έργο. Πάντα βρίσκουμε πράγματα μέσα του που μας αφορούν, όχι μόνο προσωπικά, αλλά και ως κοινωνία, ως πολιτεία, ως θεσμοί. Ο Οιδίποδας, για να το πούμε συμβολικά, ήταν τόσο πολύ ανοιχτομάτης ώστε δεν έβλεπε και είδε μονάχα όταν τυφλώθηκε.

________________________

Παραγωγή: Antifono

Εκδήλωση στο  εικαστικό εργαστήρι της ARTe τον Ιούνιο του 2019.

1    2