Κωνσταντίνος Σύρμος: Η πλάνη του ιδανικού

Ένας μύθος μπορεί να θεωρηθεί δύο πράγματα: μια ιστορία που λέγεται για να εξηγήσει κάτι πολιτισμικά σημαντικό και σχετικό ή μια ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση που είναι ψευδής. Έτσι, ένας μύθος μπορεί να είναι μια συσκευή που χρησιμοποιείται για να μεταδώσει χρήσιμες αλήθειες ή να χρησιμοποιηθεί για τη διάδοση ψεμάτων, ψέματα που συνενώνονται σε μια συλλογική συνείδηση πλάνης που μπορεί να αναπαράγει τελετουργίες, δεισιδαιμονίες και αδικαιολόγητα συναισθήματα και τρόπους σκέψης, όπως ο φόβος, η παράνοια, ο θυμός, η βαρβαρότητα, η διαταραχή, ακόμη και ο ενθουσιασμός.

Πώς γίνεται κάποιος παρανοϊκος; Με την ανατροφή του; Μέσα από τη γενετική; Ποιους μύθους για τη ζωή επινοούμε, ως είδος, για να κατανοήσουμε γιατί είμαστε εδώ, γιατί συμβαίνουν τα πράγματα; Μήπως, όλοι μας, είμαστε παγιδευμένοι σε κάποια μορφή πλάνης, αλλά δεν είμαστε σε θέση να το αντιληφθούμε επειδή είναι τόσο συνηθισμένο; Πώς μπορείτε να διακρίνετε τη διαφορά μεταξύ της ψευδαίσθησης και της πραγματικότητας; Ίσως δεν έχει σημασία; Αν η πλάνη είναι καλοήθης. Αλλά από πού προήλθε και γιατί όλοι μας ονειρευόμαστε την ίδια πλάνη; Είμαστε μαριονέτες; Έχει κατασκευάσει κάποιος αυτό το όνειρο ή την πλάνη, για να κερδίσει κάτι από εμάς, το σώμα μας, την ικανότητά μας να εργαζόμαστε; Ή μήπως διαμορφώσαμε συλλογικά το όνειρο και την πλάνη, για να επιτύχουμε την ευχαρίστηση, για να εισέλθουμε σε έναν ειδυλλιακό παράδεισο; Αλλά, αν είναι έτσι, τι ήταν λάθος με αυτό που είναι πραγματικά πραγματικό; Μήπως η πραγματικότητα εμπόδιζε τις απολαύσεις και τους στόχους μας; Το ερώτημα: γιατί υπάρχει κακό στον κόσμο; Μπορεί να έχει μια απλή απάντηση. Ότι οι άνθρωποι ονειρεύτηκαν ένα όνειρο, ένα ωραίο, ευχάριστο όνειρο, αναδιαμόρφωσαν το περιβάλλον τους ώστε να ταιριάζει στο καλούπι και όταν κάτι πραγματικό μπήκε εμπόδιο στην πραγματοποίηση του ονείρου, έβαλαν τέλος σε αυτό.

Πώς επιτυγχάνεται η ειδυλλιακή ζωή; Μια προαγωγή; Ένας σύζυγος; Μια μετακόμιση; Μια αλλαγή; Τι στέκεται εμπόδιο στην αλλαγή; Ο άλλος εργαζόμενος που θέλει την προαγωγή; Ο άλλος σύζυγος; Οι άλλοι πλειοδότες για το σπίτι; Ο μεγάλος άλλος; Τι γίνεται με τους Εβραίους και τις κατώτερες φυλές; Αν εξαφανίζονταν τότε η ζωή θα ήταν παράδεισος. Ή αν έλειπαν οι ξένοι, τότε η γη θα ήταν προσιτή και η ζωή θα ήταν καλύτερη. Ή αν έλειπε η οικογένειά μου, τότε θα μπορούσα να έχω τη ζωή που θέλω. Αλλά πού κληρονομεί κανείς τα ειδύλλια που καθοδηγούν τις επιθυμίες του; Για τον Χίτλερ οι αντιλήψεις για τον εξαγνισμό της ανθρώπινης φυλής από τα «κατώτερα γονίδια» μπορούν να χρονολογηθούν από τον Πλάτωνα το 400 π.Χ., ο οποίος πίστευε ότι η επιλεκτική αναπαραγωγή θα έπρεπε να εφαρμοστεί για τη διαμόρφωση των κοινωνιών. Οι Αμερικανοί άποικοι είδαν επίσης τους ιθαγενείς Αμερικανούς ως φυλετικά κατώτερους και, μέσα στη φλέβα του πεπρωμένου, που έθετε την υπεροχή της λευκής, αμερικανικής πολιτισμένης κουλτούρας έναντι κάθε άλλης κουλτούρας και φυλής, επέτρεψε τη δικαιολόγηση της περιθωριοποίησης και της εξάλειψης, εκείνων που θεωρούνταν άγριοι και βάρβαροι. Για τον καθένα ή την κάθε μία, η επιθυμία να απελευθερωθεί από την οικογένειά του, μπορεί να βρεθεί σε ένα πολύ δημοφιλές σύγχρονο ειδύλλιο: το όνειρο της ευημερίας.

Το όνειρο της ευημερίας, στην απλούστερη μορφή του, είναι η ιδέα ότι αν δουλέψεις σκληρά μπορείς να έχεις τη ζωή που θέλεις. Το κυνήγι δηλαδή της ευτυχίας, των απλών απολαύσεων. Όταν όμως η ευχαρίστηση είναι ο στόχος και η σκληρή δουλειά δεν ενέχει κανενός είδους απόλαυση, τι θα συμβεί στο άτομο αν η δουλειά του δεν μπορεί να εκπληρώσει τις επιθυμίες του; Πώς θα αντιδρούσε σε μια ζωή που θα περνούσε με μόχθο χωρίς να έχει τίποτα να επιδείξει; Ο κάθε άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του ως σκληρά εργαζόμενο και τη δουλειά του ως μια ευκαιρία να γίνει κάτι σημαντικό, δηλαδή, το ασανσέρ του προς τα πάνω. Παρόλο που μπορεί να μη διαφαίνεται καθόλου εύκολο κάτι τέτοιο, το άτομο εξακολουθεί να βλέπει το μέλλον του ως γεμάτο λαμπρές δυνατότητες και την οικογένειά του, την κοινωνία, τις συγκυρίες, ως αυτό που τον κρατάει πίσω.

Αυτή η λαμπρή δυναμική μπορεί να βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση, που πάντα προπορεύεται του ατόμου αντί για κάτι που τελικά θα επιτύχει. αλλά λόγω της «σκληρής δουλειάς» του, το άτομο αντί να διακατέχεται από την αισιοδοξία της ελπίδας, πιστεύει ότι αξίζει αυτό για το οποίο έχει αγωνιστεί, καθώς, αν δεν πραγματωθεί, τότε δεν έφταιγε αυτός, αλλά κάτι ή κάποιος μπήκε το εμπόδισε να συμβεί. Σύμφωνα με τη λογική της ειδυλλιακής συνθήκης του του ονείρου της ευημερίας, η σκληρή δουλειά συγκεντρώνει τις επιθυμίες, αλλά το άτομο δεν έχει αυτό που επιθυμεί: όχι μια λάγνα ερωτική ζωή με μια ελκυστική κοπέλα, αλλά μια γυναίκα που δεν τον ενδιαφέρει πια, όχι πλούσια, αλλά αρκετά καλή, όχι μια εύκολη ζωή, αλλά μια ζωή μόχθου, μια ζωή όχι επιτυχημένη, αλλά άσημη και όχι αξιοσέβαστη, αλλά ταπεινή, υποβαθμισμένη και μεσοαστική.

Η εύκολη ζωή, η περιουσία, η αναγνώριση, ο ελκυστικός εραστής, ο πλούτος, η επιτυχία, τα προνόμια, μέσω της μιας ή της άλλης οδού, έγιναν μέρος του ονείρου της ευημερίας. Υποσχέσεις για κάποιου είδους ευχαρίστηση αν ‒ και μόνο αν ‒ δουλέψεις σκληρά, αν ανέβεις τη σκάλα της επιχείρησης, αν αγοράσεις αυτό το προϊόν, αν έχεις αυτή την προσωπικότητα, αν μοιάζεις έτσι. Και αν δεν το κάνεις, οι δυσκολίες σου είναι δικό σου λάθος. Φυσικά αυτή η αφήγηση δεν είναι τόσο ξεκάθαρη, υπάρχουν αμέτρητες μεταβλητές που καθορίζουν το αν κάποιος είναι πλούσιος ή επιτυχημένος πέρα από την απλή σκληρή δουλειά, όπως η οικογένεια, οι διασυνδέσεις, η φυλή, το φύλο, η μόρφωση, ο τόπος γέννησης κ.λπ. Αλλά ο μύθος της ειδυλλιακής ζωής παραμένει, ανεξάρτητα από το πόσο απίθανος είναι ή ακόμη και αν τα όνειρα που επιθυμούμε θα επιφέρουν πράγματι τα επιθυμητά ευχάριστα αποτελέσματα. Όταν λοιπόν οι άνθρωποι χωρίς ευκαιρίες ή μέσα δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά τα ειδύλλια που τους προπαγανδίζουν, την τέλεια εικόνα απόλαυσης που κρέμεται μπροστά τους και τους ωθεί να τρέξουν για να την αρπάξουν, τι θα κάνουν για να αποκτήσουν αυτές τις φαντασιώσεις του ονείρου της ευημερίας: θα κλέψουν, θα πουν ψέματα, θα εξαπατήσουν, θα ταλαιπωρήσουν, θα προδώσουν, θα βλάψουν, θα τραυματίσουν, θα σκοτώσουν; Μπορεί κανείς να μάθει τα πάντα για το πώς να τρώει ο ένας τον άλλον ακολουθώντας τα προπαγανδισμένα ειδύλλια που βρίσκονται στην κοινωνία μας.

Γιατί λοιπόν μας πουλάνε τον μύθο του ονείρου της ευημερίας; Γιατί οι διαφημιστές, οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις θέλουν όλοι να προσπαθούν ενωμένοι προς ένα είδος φαντασίωσης της απόλαυσης; Είναι για να είναι υπάκουοι και να εργάζονται για τους σκοπούς που έχουν στο μυαλό τους. Δεν αποτελεί μυστήριο ότι όταν γεννιόμαστε διδασκόμαστε τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις και τις πρακτικές των ανθρώπων γύρω μας, μας λένε να συμμετέχουμε σε αυτές τις τελετουργίες αλλιώς θα υπάρξουν συνέπειες: εξοστρακισμός, αποτυχημένες σχέσεις, χαμένες ευκαιρίες, μια προσωπική κόλαση στο εξωτερικό της κοινωνίας περιμένει όσους δεν ανταποκρίνονται και δεν συμμορφώνονται με τα πρότυπα που επιβάλλονται. Υποχωρούμε, φυσικά, ίσως χωρίς ιδιαίτερο εξαναγκασμό, υπογράφουμε τον εαυτό μας στα συστήματα που υπάρχουν, μια σειρά από κοινωνικά συμβόλαια.

Ένα κοινωνικό συμβόλαιο για κάθε μια από τις σχέσεις μας: μια σειρά από κανόνες για την τήρηση ορισμένων τρόπων συμπεριφοράς και σκέψης μεταξύ μας και των εργοδοτών, των συναδέλφων, των φίλων, των γονέων και των ερωτικών συντρόφων. Αλλά πόσα από αυτά τα συμβόλαια είναι πραγματικά ωφέλιμα για εκείνους που τα συνάπτουν; Ποιος ωφελείται περισσότερο: ο εργαζόμενος ή ο εργοδότης; Οι από πάνω ή οι από κάτω; Ο σύζυγος ή η σύζυγος; Αν γεννηθείς σε ένα πατριαρχικό σύστημα, στο οποίο ο άνδρας κατέχει την εξουσία: ποιος σύντροφος θα καταλήξει καλύτερα; Σε τι παραχωρούμε τους εαυτούς μας; Σε μια ζωή γεμάτη κακομεταχείριση και κακοποίηση; Υποταγή και υποτίμηση; Στην επιδίωξη μας για τις ειδυλλιακές απολαύσεις τι συμβόλαια είμαστε πρόθυμοι να υπογράψουμε; Σε τι ή σε ποιον είμαστε διατεθειμένοι να παραδοθούμε, προκειμένου να πάρουμε αυτό που θέλουμε; Μπορεί να επιθυμούμε αυτό που προσφέρουν αυτές οι οντότητες, αλλά αυτό που θέλουν σε αντάλλαγμα είναι η ζωή μας: ένα σώμα για να δουλέψει, ένα μυαλό για να επεξεργαστεί, μια ψυχή για να την οικειοποιηθούν με όποιον τρόπο θεωρούν κατάλληλο. Αν και, ποιο είναι το κόστος; Τι θα απογίνουμε μόλις συνάψουμε τις συμφωνίες μας; Σε τι απορροφούμαστε; Και σε τι μας διαστρέφει; Όταν παρασυρόμαστε από αυτό που προσφέρει ευχαρίστηση, συνάπτουμε ένα συμβόλαιο. Και στη θέση της απουσίας τής απόλαυσης εκτός της τήρησης των όρων του συμβολαίου δεν είναι να απορεί κανείς γιατί σχηματίζεται μέσα μας η τρέλα.

Η καταπίεση των κατώτερων, η αριστεία, η σφαγή των φυλών, η εξόντωση των μη εξαιρετέων, η κοινωνική ταφή όσων λερώνουν την εικόνα, είναι καταστάσεις που δεν μαθαίνουμε. Επικεντρωθείτε στα επιτεύγματά μας: περάσαμε νόμους για τα δικαιώματα ευπαθών ομάδων, πετύχαμε ίσα δικαιώματα για τις γυναίκες, δίνουμε επιδόματα στους ανήμπορους, πήραμε τόσα στρατιωτικά αεροσκάφη, πιάσαμε τους τάδε οικονομικούς δείκτες. Επικεντρωθείτε στα επιτεύγματα και ξεχάστε τα προβλήματα. Δεν ζούμε σε μια εξαιρετική χώρα; Δεν είναι υπέροχη; Δεν χρειάζεται να μένουμε στα αρνητικά. Όλα είναι εντάξει. Αν εστιάζουμε στην επιφανειακή παρουσίαση της πραγματικότητας που μας ξυπνάει, μπορεί να μας διαφύγει το κακό που κρύβεται από κάτω.

Καθημερινά γύρω μας ή στους εαυτούς μας, απεικονίζεται η καθοδική σπείρα κάποιου που ζει για τις ειδυλλιακές απολαύσεις και δεν έχει άλλη πυξίδα με την οποία να προσανατολίζεται, μια συνθήκη που οδηγεί τους ανθρώπους αδυσώπητα στο σημείο όπου πρέπει να πατήσουν επί πτωμάτων. Η διαδρομή της τρέλας. Χαμένοι στον λαβύρινθο. Ανίκανοι να ξεφύγουμε.

Στον Φάουστ ένας δαίμονας εμφανίζεται για να προσφέρει στον Φάουστ ηδονή με αντάλλαγμα την ψυχή του. Αν ο διάβολος μας βάζει σε πειρασμό να αμαρτάνουμε, εξακολουθούν να είναι οι προτιμήσεις μας που μας οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση: η καταπίεση των αδυνάτων, η εξαπάτηση των ανυπεράσπιστων. Η ευκαιρία να καταβροχθίσουμε, η ευκαιρία για την ειδυλλιακή ζωή χωρίς να έχει σημασία το κόστος, η ευκαιρία να τα έχουμε όλα, η ευκαιρία για μεγαλύτερες απολαύσεις που θα έρθουν. Πώς μπορεί κανείς να ξεφύγει; Να μην έχει αδυναμία, να έχει επίγνωση της παγίδας και να την αποφύγει; Πώς να έχουμε επίγνωση των τεχνασμάτων όταν ταυτόχρονα αποπλανιόμαστε; Μια γυαλιστερή βιτρίνα με απολαύσεις και υποσχέσεις για μελλοντικές απολαύσεις. Πρέπει να έχουμε βοήθεια, υποθέτω, για να δούμε πέρα από την επιφάνεια.

Τα ίχνη του παρελθόντος: τα επιτεύγματα, τα λάθη, η ευδαιμονία, τα προβλήματα, το καλό, το κακό, δημιουργώντας μονοπάτια για να ακολουθήσουμε, νοητικές αρένες που πατήθηκαν από τους προηγούμενους, όπου χάθηκαν, όπου παρασύρθηκαν σε δαιδαλώδεις μορφές σκέψης, όπου έχασαν το μυαλό τους. Περιτριγυρισμένοι από τους νεκρούς που δεν θα έπρεπε να έχουν λόγο στη ζωή μας, αλλά, παρ' όλα αυτά, μας κρατούν ριζωμένους στην ψευδαίσθηση της πραγματικότητάς τους. Η αλήθεια είναι ότι όλοι μας έχουμε ένα είδος «τρέλας».

Τα πάντα στο μυαλό μας έχουν μια προέλευση, αυτά που μάθαμε και συνεχίζουμε να μαθαίνουμε αποτελούν τη σύσταση των σκέψεών μας. Αυτό που είμαστε πηγάζει από τους γονείς μας και τους γονείς των γονιών μας κ.ο.κ. Οι νεκροί πρόγονοι εξακολουθούν να μιλούν, εξακολουθούν να έχουν λόγο στη ζωή μας και στη ζωή εκείνων που ακολουθούν μετά από εμάς. Αν κοιτάξουμε μόνο το παρόν μας, αυτό που έχει κατασκευαστεί για εμάς, τη χώρα, τον πολιτισμό και την πραγματικότητα που έχτισαν οι προηγούμενοι, μπορεί να μας απορροφήσει ένας κόσμος όπου, αν απλώς ενδώσουμε στον πλασματικό σχεδιασμό του, κάθε κακό για λόγους ευχαρίστησης είναι επιτρεπτό. Θα μπορούμε πραγματικά να κληρονομήσουμε την «τρέλα» των προγόνων μας. Αν καταλήξουμε να χαθούμε στον λαβύρινθο που έφτιαξαν οι προκάτοχοί μας, πρέπει να είμαστε σε θέση να βρούμε μια διέξοδο και να ακολουθήσουμε με κάποιο τρόπο τον δρόμο που μπήκαμε, να απαλλαγούμε από την ψευδαίσθηση, να βρούμε μια διέξοδο από τη χώρα των εσωτερικά νεκρών.