Στέφανος Ροζάνης: Ρομαντισμός, ο σπασμός της Ανθρωπότητας

Στέφανος Ροζάνης: Ρομαντισμός, ο σπασμός της Ανθρωπότητας

(απομαγνητοφώνηση/επιμέλεια: Κωνσταντίνος Σύρμος)

Μια εισαγωγή στον Ρομαντισμό

Καταρχάς και στην φιλοσοφία και στην τέχνη, ο οποιοσδήποτε όρος που χαρακτηρίζει ένα ρεύμα συνήθως τίθεται εκ των υστέρων. Από αυτήν την μοίρα δεν ξέφυγε και ο ρομαντισμός. Ο ρομαντισμός είναι μία παράξενη λέξη, προέρχεται από την λέξη «romance» που σημαίνει πάρα πολλά πράγματα. Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι στα τέλη του 18^ου και στις αρχές του 19^ου αιώνα, αναπτύχθηκε ένα τεράστιο ρεύμα με κέντρο την Γερμανία, το οποίο πάρα πολύ γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Εξαπλώθηκε κυρίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο, στην Αγγλία. Εξαπλώθηκε στην Γαλλία αλλά και σε χώρες των Βαλκανίων. Επίσης και στην Ρωσία. Εξαπλώθηκε με ένα βασικό αίτημα, να ανατραπεί -και φιλοσοφικά και στον τομέα της τέχνης και στον τομέα της σκέψης γενικότερα, αλλά και στον τομέα της κοινωνικής ζωής- ένα κοσμοείδωλο το οποίο είχε εγκατασταθεί με τον όρο νεοκλασσικισμός. Η αναβίωση δηλαδή μιας υποτιθέμενης ελληνικής αρχαιότητας, η οποία όμως ήταν αναγέννηση μιμήσεως, μία μιμητή αναγέννηση. Την ίδια εποχή με τον νεοκλασσικισμό και λίγο πιο πριν, στον 17^ο αιώνα, έχουμε βεβαίως την επικράτηση του Διαφωτισμού. Ενός παγκοσμίου ρεύματος, που  ξεκίνησε κι αυτό απ’ την Ευρώπη. Το πρόβλημα λοιπόν, είναι ότι μέσα στο πρόταγμα του Διαφωτισμού, τέθηκε η ευλογία και συγχρόνως η κατάρα του σύγχρονου ανθρώπου. Και ποια είναι αυτή η κατάρα; Είναι η κυριαρχία του έλλογου στοιχείου. Δηλαδή ο εξορθολογισμός του κόσμου, έναντι όλων των άλλων ψυχικών, συναισθηματικών και βιωματικών καταστάσεων του ανθρώπου. Αυτή η πλήρης κυριαρχία του Διαφωτισμού, που εξεφράστηκε με τον νεοκλασσικισμό, έφτασε σε τέτοια επίπεδα, ώστε τόσο η σκέψη, όσο και η τέχνη αλλά και η κοινωνική ζωή και η βίωση του ανθρώπου, να περιέλθουν σε μια κατάσταση ασφυξίας. Τα πάντα, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ο εξορθολογισμός ενός κόσμου. Ο οποίος βεβαίως, εστηρίζετο πάνω σε αυτά που μας καταδυναστεύουν και τώρα. Δηλαδή, πάνω στην διαρκή πρόοδο του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο, παρά ένα ον το οποίο διαρκώς προοδεύει. Υπό την έννοια του κέρδους ως θεμελιώδους στοιχείου της προόδου, έφερε την βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε τον 17^ο αιώνα. Η εξάρτηση προόδου και κέρδους δημιούργησαν μία φοβερή αντίδραση.

Παιδί αυτής της αντίδρασης, παιδί αυτής της εξέγερσης, ήταν ο ρομαντισμός. Ο οποίος δεν είχε άλλο πρόταγμα, παρά μόνο την ανατροπή αυτού του εξορθολογισμένου μοντέλου, το οποίο πια είχε επικρατήσει και είχε κατακυριεύσει και αφανίσει, όλα τα δημιουργικά στοιχεία του ανθρώπου. Τα ψυχικά του στοιχεία, τα συναισθηματικά του στοιχεία, τα βιωματικά του στοιχεία. Όλα δηλαδή τα στοιχεία που συγκροτούν έναν άνθρωπο. Από εκεί γεννήθηκε αυτό το ρεύμα, το τεράστιο του ρομαντισμού. Είναι πολύ σημαντικό να δει κανείς ότι, ενώ οποιοδήποτε άλλα ρεύματα, από αυτά που μπορούμε να φανταστούμε στο παρελθόν, εξέφραζαν τον κλειστό τους χρόνο. Εξέφραζαν δηλαδή απλώς την εποχή τους και ας πούμε, προετοίμαζαν και τα διάδοχα τους ρεύματα, ο ρομαντισμός δεν είχε μια τέτοια τύχη. Ο ρομαντισμός παρουσίασε μια φοβερή διάρκεια, μια φοβερή σταθερότητα, μια φοβερή διείσδυση. Έτσι ώστε ακόμα και σήμερα, να μιλάμε για εκδηλώσεις του ρομαντισμού και στην φιλοσοφία και στην τέχνη και στην κοινωνιολογία και στην βίωση των ανθρώπων. Να μιλάμε για ρομαντισμό με την έννοια αυτής της εξεγερτικότητας του ανθρωπίνου-υποκειμένου. Ο Μάης του 1968, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα γνήσιο παιδί του ρομαντισμού. Ο Μάης του 1968 ήταν ένα νέο-ρομαντικό κίνημα. Ακόμα και τα βασικά του συνθήματα και κυρίως το: «Όλη η φαντασία στην εξουσία», είναι ακριβώς το κύριο σύνθημα του ρομαντισμού. Από την εποχή της Σιένας μέχρι σήμερα, είναι αυτό το περίφημο του Νοβάλις: «Να κάνουμε τον κόσμο όνειρο και το όνειρο κόσμο».

Πρώτοι ρομαντικοί υπήρξαν οι πολύ μεγάλοι φιλόσοφοι, οι πολύ μεγάλοι στοχαστές, οι πολύ μεγάλοι ποιητές του 19^ου αιώνα. Από τον Σίλερ μέχρι τον Γκαίτε. Στην Γερμανία οι θρησκειολόγοι/φιλόσοφοι, όπως ο Σλάιερμάχερ, ο Φόερμπαχ. Ακόμη και ο ίδιος ο Μαρξ, παρόλο που ο Μαρξ στέκεται λίγο απέναντι.

Μαρξ, Φρόιντ και Ρομαντισμός

Στην φιλοσοφία αλλά και στην τέχνη, υπάρχει η κατάσταση μιας αμφιθυμίας έναντι των προγόνων. Ο Χάρολντ Μπλουμ, στην βασική του θεωρία: «Το άγχος της επιρροής» μας έχει δείξει ότι τελικά, ό,τι και να κάνουμε, σε οποιοδήποτε τομέα. Είτε ως κοινωνικά όντα, που δρουν, είτε ως φιλόσοφοι, είτε ως ποιητές, είτε ως καλλιτέχνες ή ό,τι άλλο, εκείνο το οποίο έχουμε προ οφθαλμών είναι ο ισχυρός πατέρας μας. Απέναντι στον ισχυρό πατέρα μας διατηρούμε πάντα μια στάση αμφίθυμη. Είναι ψυχαναλυτικό όλο αυτό, αλλά μήπως κι ο ίδιος ο Φρόιντ δεν είναι ρομαντικός; Όλα τα προτάγματα του Φρόιντ, αυτά που λέμε ψυχαναλυτικά προτάγματα, έχουνε τις ρίζες τους μέσα στον Ρομαντισμό. Ο ίδιος, στην ερμηνεία των ονείρων επικαλείται τον Γκαίτε, κι ο ίδιος έλεγε ότι οι μεγάλοι του δάσκαλοι δεν ήταν οι νευροφυσιολόγοι, που τον μάθανε ιατρική, αλλά ήτανε ο Γκαίτε. Ο Φρόιντ, ζήτησε να γραφτεί στον τάφο του ότι: «Εδώ βρίσκεται αυτός που ερμήνευσε τα όνειρα». Το όνειρο είναι βασικό στοιχείο της ρομαντικής κοσμοειδούς.

Για αυτή τώρα την αμφιθυμία, για την οποία μίλησα και η οποία φαίνεται πάρα πολύ έντονα στον Μαρξ. Από την μία μεριά, όλο το πρόταγμα του Μαρξ από την ολική επανάσταση μέχρι την αταξική κοινωνία, είναι πρόταγμα του Ρομαντισμού. Αυτό που ο Μαρξ λέει στην γερμανική ιδεολογία, ότι τελικά θα δημιουργήσουμε έναν καινούριο κόσμο, όπου κάθε άνθρωπος το πρωί θα είναι ψαράς, το μεσημέρι θα είναι κριτικός θεάτρου, το απόγευμα θα είναι συγγραφέας και το βράδυ θα είναι κριτικός μουσικής. Ουσιαστικά, συνοψίζει όλη την κοσμοθεωρία για έναν οικουμενικό άνθρωπο του Ρομαντισμού.

Αυτό το στοιχείο είναι και το ουτοπικό στοιχείο στον Μαρξ, γιατί ο Ρομαντισμός, στηρίζεται επάνω ολόκληρος στον ουτοπισμό. Αυτός ο ουτοπισμός βέβαια στην Γερμανία, έρχεται αρχικά στη σχολή της Σιένας μέσω της εβραϊκής Καμπαλά. Θυμάμαι ότι όταν διάβαζα τον Σέλινγκ, νεαρός τότε, πήγα στον καθηγητή μου και του είπα: «Ξέρετε, μάλλον θα εγκαταλείψω την σπουδή». Με ρώτησε γιατί; Γιατί, του λέω «στο σύστημα υπερβατολογικού ρεαλισμού το οποίο μελετάω μαζί σας, υπάρχουνε χιλιάδες σελίδες τις οποίες δεν καταλαβαίνω». Χαμογέλασε και μου είπε: «Πήγαινε στον τάδε καθηγητή να παρακολουθήσεις μαθήματα εβραϊκής Καμπαλά, γιατί αλλιώς Σέλινγκ δεν θα καταλάβεις». Είναι ο μυστικιστικός Ιουδαϊσμός.

Έτσι λοιπόν και στον Μαρξ, από την μια υπάρχει αυτή η τεράστια γοητεία που του ασκεί ο Ρομαντισμός, μην ξεχνάμε πως ο Μαρξ έγραφε ποιήματα τα οποία είναι ρομαντικά. Ο Μαρξ είχε αυτό το προμηθείκό όραμα, που είχε όλος ο Ρομαντισμός, το όραμα της ανατροπής. Και από την άλλη μεριά, ως παλαιός Εβραίος, πρέπει να απομακρυνθεί. Ελκύεται από την μία πλευρά κι από την άλλη απομακρύνεται. Και βέβαια, κατά την γνώμη μου και χωρίς αυτό να είναι βεβήλωση ή ιεροσυλία, διαλέγει το πιο άσχημο τοπίο για να απομακρυνθεί. Δηλαδή, την αγγλική οικονομία. Το Κεφάλαιο είναι κάτι σπουδαίο, αλλά δεν μπορείς να το διαβάσεις χωρίς τα χειρόγραφα του 1848, εκεί μέσα είναι ο Μαρξ. Ο οποίος είναι καθαρά ρομαντικός, και στο Grundrisse και στα χειρόγραφα. Αυτή λοιπόν η αντίφαση, ή μάλλον το πώς ο Μαρξ παράπαιε ανάμεσα στον ρομαντισμό του, στην πολιτική οικονομία και σε αυτήν την ιδέα που είχε κολλήσει από τον Φούερμπαχ και γι’ αυτό τον εξεθείασε, ότι: «Ναι, μέχρι τώρα οι φιλόσοφοι ερμήνευαν τον κόσμο, εμείς πρέπει να αλλάξουμε τον κόσμο». Αυτό λοιπόν είναι ήδη μια πάρα πολύ έντονη διάσταση μέσα στον Ρομαντισμό.

Η Πνευματική Διάρκεια του Ρομαντισμού

Υπό την έννοια λοιπόν αυτή, βλέπουμε κάτι πάρα πολύ σημαντικό, ότι ο Ρομαντισμός γεννιέται μέσα στον 19^ο αιώνα, με τους σπουδαίους φιλοσόφους του, με τους σπουδαίους ποιητές του. Με τον Χέντερλινγκ, αν δεν υπήρχε Χέντερλινγκ θα υπήρχε Χάιντεγκερ; Δεν θα υπήρχε. Όλος ο Χάιντεγκερ δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σκυλί με την γλώσσα έξω, που τρέχει πίσω από τον Χέντερλινγκ. Χωρίς Χέγκελ θα υπήρχε η σημερινή φιλοσοφία; Όχι βέβαια! Μα ο Χέγκελ ήταν ένας καθαρά ρομαντικός φιλόσοφος. Ο Σέλινγκ, ο Σλαϊερμάχερ και ποιητές όπως ο Σίλερ. Μια θα έλεγα, εξεγερσιακή κατάσταση του 19^ου αιώνα. Στην Αγγλία ο Κόλεριτζ, ο Σέλλεϋ, ο Γουερτζγουόρθ, οι οποίοι δεν ήσαν μόνο ποιητές, ήσαν και θεωρητικοί. Το Biographia Literaria του Κόλεριτζ, αιφνιδίως είναι ένα ρομαντικό μανιφέστο. Μια ρομαντική, φιλοσοφική ανταπόδοση προς τους δάσκαλούς του, τον Αύγουστο Σλέγκελ και τον Βίνσεντ Σλέγκελ, που ήταν το θεμέλιο του ρομαντισμού στην Γερμανία. Ξαφνικά αυτός ο σπασμός, εγώ τον λέω ο τελευταίος σπασμός της ανθρωπότητας, ηττήθηκε. Ηττήθηκε πάλι από έναν νεοθετικισμό, ηττήθηκε πάλι από ένα πνεύμα ορθολογισμού, ηττήθηκε από αυτό όλο που δημιούργησε τις παγκοσμιοποιημένες τάξεις πραγμάτων και άλλα. Ενώ λοιπόν ηττήθηκε, νίκησε. Γιατί η ήττα του Ρομαντισμού, είναι αυτή που εμπνέει σήμερα. Αυτό για μένα είναι το σημαντικότερο στοιχείο που έχει η ρομαντική κοσμοαντίληψη. Βλέπω ας πούμε τα παιδιά μου, όσο ήμουν στο πανεπιστήμιο, με τι ενδιαφέρον αγκάλιαζαν αυτές τις διαλέξεις για τον Ρομαντισμό που έκανα τότε στο πανεπιστήμιο και πόσο εμπνέονταν από αυτές. Δεν ξέρω αυτήν την στιγμή ένα ελευθεριακό κίνημα, από αυτά που εγώ ονομάζω έτσι, που συνειδητά ή ασυνείδητα δεν είναι εμπνευσμένο από τον Ρομαντισμό. Ο L'Homme révolté του Αλμπέρ Καμύ, τι είναι; Δεν είναι ο επαναστατημένος άνθρωπος, είναι ο εξεγερμένος άνθρωπος, μια ρομαντική υπόσταση, ένας ρομαντικός ήρωας.

Επανάσταση και Εξέγερση

Επαναστατικός ρομαντισμός δεν υπάρχει, ο πραγματικός ρομαντισμός είναι εξεγερσιακός. Παρόλα αυτά, η κατάρα η μεγάλη για μένα είναι ότι, ακόμη και τα σημαντικότερα πνεύματα που έχω γνωρίσει, ανθρώπους τους οποίους θαυμάζω πραγματικά, δεν μπορούν να απεμπλακούν από μια πολιτική άποψη. Ένας από αυτούς είναι ο Μικαέλ Λέβι, ένας εξαιρετικός μελετητής του ρομαντισμού. Γι’ αυτούς, δεν μπορεί να υπάρχει εξέγερση παρά μονάχα αν γίνει επανάσταση, αν γίνει θεσμός. Αυτήν την διαφωνία, την οποία εξέφρασα, είχαμε μονίμως στο Παρίσι με τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Ο οποίος μου έλεγε: «Τι είναι αυτά που γίνονται τον Μάη το ‘68; Ωραία η αυτονομία, ωραία η αυτοδιατήρηση, αλλά αφήνουνε θεσμούς;» Του έλεγα: «Καλέ μου, αν αυτά γινόντουσαν θεσμικά δεν θα ήταν αυτά που ήταν».

Για να υπάρχει οργάνωση πρέπει να υπάρχει διευθυντήριο. Εκείνο το οποίο προσπαθεί να αποφύγει η εξέγερση, είναι να θεσμοθετηθεί ως εξέγερση. Αν η εξέγερση θεσμοθετηθεί ως εξέγερση, δεν διαφέρει και πάρα πολύ από αυτό που σε καταπιέζει. Όταν μιλάμε για εξεγερσιακό άνθρωπο και για εξέγερση, μιλάμε για έναν άνθρωπο που η εξέγερση είναι ατομικό του γεγονός, όπως έλεγε ο Ερνστ Μπλοχ, στην Ουτοπία. Είναι ατομικό γεγονός, δεν είναι συλλογικότητα. Η συλλογικότητα θα βασίζεται πάντα σε οργάνωση, θέλει δεν θέλει. Τώρα, το πώς εσύ μέσω της εξεγερσιακής σου δύναμης και ανάτασης, θα μπορέσεις να σπάζεις κάθε φορά την οργάνωση είναι δικό σου θέμα.

Ατομική Βούληση και Αλλαγή / Μεταβολή

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έλεγε: «Ο κόσμος αλλάζει έστω και αν μόνον ένας άνθρωπος θέλει να τον αλλάξει». Μόνο τότε αλλάζει ο κόσμος. Αρκεί αυτό για να αλλάξει; Ναι. Είμαι εγώ ο ίδιος μέσα στο πανεπιστήμιο και εγώ ο ίδιος έξω απ’ το πανεπιστήμιο; Στο πανεπιστήμιο είχα μια θεσμική θέση. Ακολουθούσα μια ιεραρχία. Όσο και αν ήθελα να διδάξω στα παιδιά μου τον Αντόνιο Νέγκρι ας πούμε, πάλι παρέμενα ένας καθηγητής, που εξέφραζε κι ομιλούσε την θεσμική γλώσσα για κάτι επαναστατικό. Είναι φοβερό, είναι σαν τον καλλιτέχνη ο οποίος έχει την ανάγκη της σιωπής κι όμως πρέπει να μιλήσει για την σιωπή. Αλλά αυτό είναι το συγκλονιστικό του ανθρώπου, ότι ο άνθρωπος είναι εκείνος ο οποίος αλλάζει τον κόσμο, όχι με την κλασσική έννοια της εργασίας κτλ του Μαρξ, όχι με αυτήν. Αλλάζει τον κόσμο, επειδή θέλει να αλλάξει ο ίδιος. Αυτή η βούληση του «μεταβάλλει». Η συναίσθηση κι η συνείδηση κοντά σε αυτήν την βούληση, ότι δεν μπορεί να υπάρξει ζωή χωρίς μεταβολή. Αν η ζωή δεν είναι μια διαρκής μεταβολή παύει να ‘ναι ζωή, είναι τάφος. Η βούληση να αλλάξω πρώτα τον εαυτό μου, ουσιαστικά είναι μια ουτοπία. Η οποία, όπως έλεγε υπέροχα ο Μάρτιν Μπούμπερ: «Ουτοπία δεν είναι κάτι που πραγματοποιείται». Από την άλλη μεριά όμως, η ουτοπία δεν κατοικεί σε καμιά πόλη των ιδεών κάποιου υπερουράνιου τόπου, η ουτοπία θέλει κάτι να χτίσει και η ουτοπία χτίζει επειδή δεν πραγματοποιεί. Είναι το λανθάνον κίνητρο των πράξεων μας. Είναι εκείνη η συνέργεια, όπως έλεγε ο Ερνστ Μπλοχ, αυτού που είναι με αυτό που δεν είναι ακόμα. Μέσα από την επιθυμία σου, μέσα από τον πόθο σου να αλλάξεις εσύ ο ίδιος και κατά συνέπεια αυτό που σε περιβάλλει, σε κάνει να έχεις την δύναμη να βλέπεις αυτό που δεν υπάρχει. Ακόμα και να συνεργάζεσαι με αυτό που δεν υπάρχει, ακόμα και να αναδεικνύεις αυτό που δεν υπάρχει ακόμα. Για μένα, αυτό είναι η εξέγερση. Την επανάσταση την αφήνω στους κοινωνικούς επαναστάτες. Η Χάνα Άρεντ, έλεγε: «Καταλάβετέ το, οι επαναστάτες δεν κάνουν επανάσταση, οι επαναστάτες διαχειρίζονται την επανάσταση». Εξέγερση είναι αυτός ο πόθος της ελευθερίας του ανθρώπου, ο πόθος της μεταβολής του ανθρώπου, που ουσιαστικά ενώ δεν είναι πραγματοποιήσιμος, ιστορικά κινεί όλα τα νήματα της ιστορίας. Κινεί όλον τον Αχέροντα, όπως έλεγε και ο Γκαίτε, για να γίνει κάτι. Αυτός είναι σημαντικός πυρήνας και του ρομαντισμού και της ουτοπίας. Κοινός πυρήνας, πέρα από θεσμοθετημένες πράξεις, πέρα από ιεραρχίες, πέρα από ιδεολογίες, υπό την έννοια της ιδεολογίας για την οποία μιλάμε συνήθως, πέρα από όλα αυτά. Ο Μπερντιάεφ, έλεγε ότι: «Η ελευθερία, ιστορικά δεν μπορεί να πραγματωθεί, εκείνο που πραγματοποιείται. είναι η μεταβολή μορφών δουλείας». Ξεσηκώθηκαν οι Sans-culottes στο Παρίσι και γίνανε εργάτες στα αστικά εργοστάσια. Ξεσηκώθηκαν οι Μουζίκοι στην Ρωσία και γίνανε Κολχόζοι στα Κολχόζ του Στάλιν. Που είναι η ελευθερία; Παρόλα αυτά, ο πόθος για την ελευθερία, αυτό που ο Μπουρνέλ ονόμασε: «Το Φάντασμα της Ελευθερίας», είναι που μας καταδιώκει. Υπό αυτήν την έννοια ταυτίζω και τον ρομαντισμό και την ουτοπία. Ο πρώτος που το έκανε είναι ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, στην εργασία του για τον ρομαντισμό, όταν έλεγε ότι ουσιαστικά ο ρομαντισμός είναι η φιλοσοφία της ιστορίας.

Ρομαντισμός και Αναρχισμός

Αναρχισμός χωρίς ρομαντισμό και ουτοπισμό δεν νοείται. Ο αναρχισμός δεν είναι οι μπόμπες. Ο αναρχισμός δεν είναι οι κουκούλες. Ο αναρχισμός είναι η ουσία του ανθρωπίνου πνεύματος, εάν το ανθρώπινο πνεύμα δεν ήταν αναρχικό, δεν θα είχε μπορέσει να πραγματωθεί, έστω και με Χεγκελιανό τρόπο. Η καλλιέργεια του πνεύματος ποια είναι; Η διαρκής ανατροπή. Η διαρκής ανατροπή υπό έναν όρο, ότι το παλαιό δεν καταργείται, απλώς το παλαιό εισέρχεται. Το έλεγε ο Κορνήλιος Καστοριάδης αυτό. Το παλαιό εισέρχεται μέσα στο καινούριο, με το νόημα που το καινούριο του δίνει. Έτσι έχουμε μια αλληλοδιαπλοκή. Αυτή είναι η ουσία του αναρχικού πνεύματος. Δηλαδή, η διαρκής εγρήγορση προς ουτοπική δράση. Φαντάζεσαι έναν αναρχισμό θεσμοθετημένο;

Έχω την εντύπωση, ότι έχουμε μια παρεξήγηση όταν μιλάμε για αναρχική θεωρία. Ο αναρχισμός ή θα είναι θεωρία, οπότε δεν είναι αναρχισμός, είτε δεν θα είναι θεωρία, οπότε είναι αναρχισμός. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από την επιστήμη. Στην επιστήμη χρόνια και αιώνες τώρα, όλοι μας ψάχνουμε να βρούμε την μέθοδο. Μιλάμε περί μεθοδολογίας, μέχρι που βγήκε ο Φεγεράμπεντ, ένας εκπληκτικός διανοητής, φυσικός και έγραψε το καταπληκτικό του βιβλίο εναντίον της μεθόδου. Σκέψου πόσο αναρχική είναι η ύλη. Ο Χάιζενμπεργκ, έψαχνε να βρει την θέση ενός ηλεκτρονίου, υπολογίζοντας την τροχιά και τη ταχύτητά του κι αντί να βρει το ηλεκτρόνιο εκεί που του έλεγε η μέθοδος, το έβρισκε εντελώς αλλού. Ο παρατηρητής αλλοιώνει το παρατηρούμενο, είναι οι αρχές απροσδιορίστου του Χάιζενμπεργκ. Η ύλη είναι η πιο αναρχική από όλες τις καταστάσεις. Ο Ιμμάνουελ Καντ, στον πρόλογο της πρώτης του κριτικής του καθαρού λόγου, έχει πει κάτι συγκλονιστικό: «Στην φυσική δεν υπάρχουν νόμοι, οι νόμοι είναι επινοήματα των ανθρώπων, που τα επιβάλουν πάνω στη φύση και μάλιστα είναι τόσο έντονη η επιβολή, ώστε αναγκάζουν τα φαινόμενα να συμπεριφερθούν κατά τα επινοήματα των ανθρώπων». Για μένα ο αναρχισμός είναι η καθολική κατάσταση του ανθρώπου. Είναι η εντροπία του συστήματος κι ένα σύστημα δεν μπορεί να δράσει χωρίς εντροπία.

Ρομαντισμός και Εθνικισμός

Πράγματι τον 19^ο αιώνα, υπήρξε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι του ρομαντισμού, αυτό που ο Χερφ ονομάζει: «Αντιδραστικό ρομαντισμό». Ο οποίος εκφραζόταν από αρκετούς διανοητές ή ακόμα και καλλιτέχνες. Ο Χέλντερλιν μπορεί να ήταν Ιακωβίνος, ο Σίλερ το πάλευε μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Ο Γκαίτε πότε έλεγε πως είναι ρομαντικός και πότε έλεγε ότι ο ρομαντισμός είναι αρρώστια. Ο Έντμουντ Μπεργκ έχει γράψει εναντίον της Γαλλικής επαναστάσεως χίλια-δυο πράγματα. Υπήρχε ένα τμήμα τέτοιο λοιπόν του ρομαντισμού, αλλά αυτό είναι φυσικό. Σε κάθε κίνημα υπάρχει και μια συντηρητική ως και αντιδραστική πτέρυγα. Όμως, τον τόνο στον Ρομαντισμό δεν τον δίνει αυτή η συντηρητικότητα ή η αντιδραστικότητα. Μπορεί ο Μπάιρον να ήταν αυτός που ήτανε, αλλά ουσιαστικά αν διαβάσεις τα κείμενά του είναι κείμενα αναρχικά.

Τώρα, ως προς την εξομοίωση του ρομαντισμού με τον φασισμό. Η μεγάλη πληγή είναι ο Καρλ Σμιτ. Ο Καρλ Σμιτ έκανε μια απευθείας επίθεση στο ρομαντισμό, εξαιτίας του ατομικού στοιχείου του ρομαντισμού. Είπε πως: «Είτε είναι ανήθικος είτε είναι κοινωνικά ανάλγητος». Αυτό προετοίμασε το μεγάλο έδαφος πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ο φασισμός. Φερειπείν, ο ντε Μαιστρ ο ρομαντικός, σε πολλά του σημεία αν τον διαβάσεις ταυτίζεται με το Χίτλερ, αυτό είναι αναντίρρητο. Τι έγινε ωστόσο, αυτό το ανορθολογικό στοιχείο το οποίο επικαλέστηκε ο φασισμός, ουσιαστικά ήταν ένα ανορθολογικό στοιχείο θεσμοθετημένο, ενώ στον Ρομαντισμό δεν υπήρχε τέτοιο πράγμα. Ο Χίτλερ ήθελε να φτιάξει Μητροπόλεις. Δες πως ο ανορθολογισμός, το ‘χε πει πολύ ωραία ο Αντόρνο αυτό, πως μετατρέπεται ξαφνικά στον πιο σκληρό ορθολογισμό. Εξάλλου και ορισμένοι καλλιτέχνες, οι οποίοι φλέρταραν με τον φασισμό, όπως ο Γκότφριντ Μπεν, ο περίφημος εξπρεσιονιστής. Ουσιαστικά φλερτάρανε πάνω σε αυτό το ανορθολογικό στοιχείο. Το οποίο ανορθολογικό στοιχείο έγινε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, δηλαδή θεσμοθετήθηκε ως βία πάνω στον άνθρωπο. Θεσμοθετήθηκε ως θάνατος πάνω στον άνθρωπο. Αυτή είναι η διάκριση. Στοιχεία φασισμού όπου και να ψάξεις θα τα βρεις, από την αρχαία Ρώμη μέχρι την αρχαία Ελλάδα. Ήρθε και ο Πόπερ και είπε πως ο Πλάτων ήταν φασίστας, αφού λέει προτιμούσε την Σπάρτη έναντι των Αθηναίων. Την ολιγαρχία έναντι της δημοκρατίας, φασίστας ήταν κι ο Πλάτων! Μπορείς να τα στριμώξεις και να τα βρεις όλα παντού.

Ρομαντισμός & Διαφωτισμός

Στον ρομαντισμό υπάρχουν δύο πόλοι, με το ένα του πόδι στέκεται μέσα στον διαφωτισμό. Δηλαδή αισθάνεται την ανάγκη του διαφωτισμού και παράλληλα, με το άλλο, θέλει να ανατρέψει τον διαφωτισμό. Το ουσιώδες λοιπόν, είναι πως στον λόγο του ο ρομαντισμός, ουδέποτε αρνήθηκε τον διαφωτισμό ως κατάσταση ελευθερίας του ανθρώπου. Ο Καντ, που επηρέασε φοβερά τον ρομαντισμό, είπε κάτι πάρα πολύ σωστό για τον διαφωτισμό και συγχρόνως κάτι πολύ τραγικό: «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από το σκοτάδι, για το οποίο σκοτάδι ευθύνεται ο ίδιος». Στο πρώτο σκέλος της φράσης του Καντ, είναι πράγματι κι ο ρομαντισμός, η έξοδος του ανθρώπου απ’ το σκοτάδι. Αλλά από ποιο σκοτάδι; Όχι αρνούμενος τον λόγο, όχι ακυρώνοντας τον λόγο, αλλά βγάζοντας τα άλογα στοιχεία ισοσθενώς με τον λόγο. Έτσι ώστε ο άνθρωπος να κατευθύνεται από αυτό το πλατωνικό ιδεώδες, με τα δύο άλογα και με τον Ηνίοχο στο άρμα.

Η Μορφή του Σατανά Στον Ρομαντισμό

Για τον Ρομαντισμό η έννοια του δαιμονιακού, η έννοια του Σατανά, είναι η έννοια της πρώτης εξέγερσης. Ένας σπουδαίος θεωρητικός έλεγε, κρίνοντας το έργο του Μίλτον «Χαμένος Παράδεισος», ότι ο δαίμονάς του είναι πιο ηθικός από τον Θεό. Γιατί η ηθική είναι η εξέγερση, να γιατί ο Σατανάς είναι το κεντρικό πρόσωπο, ο κεντρικός ήρωας του ρομαντισμού, ως η πρώτη και η θεμελιώδης εξέγερση μπροστά στο λογοκρατούμενο δίκαιο, μπροστά στον επιβαλλόμενο νόμο, μπροστά στον θεσμισμένο νόμο.

Όπως μας έχουν δείξει οι μεγάλοι μελετητές του μεσαιωνικού αιώνα, ο μεσαίωνας ήταν μια φοβερή κοσμογονία. Μέσα στον μεσαίωνα εκδιώχθηκαν οι πιο συγκλονιστικές, δημιουργικές τάσεις του ανθρώπου. Δεν έχουμε παρά να πάμε και να δούμε μεσαιωνικό κτίσμα στην Ευρώπη, να δούμε πως αυτό έγινε από δέκα γενιές, η μία πάνω στην άλλη. Δεν υπάρχει το κέρδος, δεν υπάρχει η ουρζούρα που έλεγε ο Πάουντ και τα έγραφε και ούρλιαζε για την τοκογλυφία. Υπήρχε μόνο μια κατάσταση διαρκούς αναβρασμού μπροστά σε μια καταπιεστική, θεοκρατική κοινωνία. Κατά τα’ άλλα οι άνθρωποι, εκδηλώσαν μεσ’ το μεσαίωνα όλες τις ονειρικές τους πηγές. Πάρε την ρωμανική τέχνη στις Ρωμανικές εκκλησιές. Να δεις πως ζωγραφίζουν τον Χρηστό αντάρτη, είναι ο άνθρωπος που κοιτάζει με τόσο μίσος τους βασανιστές του. Κάτι που ιστορικά σπανίως θα το βρεις. Ήταν μια διαρκής εξέγερση ο μεσαίωνας. Μας έλεγε ο Μπρούνο Τσέβι, αυτός ο σπουδαίος αρχιτέκτονας στην Ρώμη: «Δείτε μια πόλη μεσαιωνική, δεν υπάρχει ούτε μισή ευθεία γραμμή». Δεν υπάρχει καμιά έννοια της αρμονίας. Κι όμως, όλη αυτή η ομορφιά βγαίνει μέσα από την δυσαρμονία. Βγαίνει από αυτό που στην συνέχεια ο Χούντερβασερ, αυτός ο σπουδαίος Αυστριακός αρχιτέκτονας έλεγε για την ευθεία γραμμή: «Η ευθεία γραμμή είναι μια άθεη γραμμή». Στον Μεσαίωνα αναπτύχθηκαν και αυτά τα κοινωνικά κινήματα ή σέχτες όπως τα λένε, που ήταν συγκλονιστικά. Ήταν οι άνθρωποι εκείνοι που δεν είχαν άντρες και γυναίκες. Εκεί οι γυναίκες πολεμούσανε και οι άντρες φυλάγαν τα παιδιά, όταν οι γυναίκες κουραζόντουσαν αντάλλαζαν ρόλους. Επίσης ο μεσαίωνας είναι η κατεξοχήν εποχή του ονείρου. Αυτά αναζητάει ο ρομαντισμός. Αυτή τη παντοκρατορία του ονείρου μέσα στη δράση του ανθρώπου. Την διαρκή εξεγερτικότητα, που τον οδηγεί στη δημιουργία. Εμείς βέβαια τώρα πάμε και δίνουμε ένα κάρο λεφτά για να δούμε στην Βερόνα την εκκλησιά του Σαν Τζένο κι αν ρωτήσεις ποιος την έφτιαξε, επτά γενιές είν’ η απάντηση. Το μόνο όνομα που θα δεις, είναι στο προαύλιο του ναού, που είναι πεταμένες κάτι κολώνες τις οποίες δεν μπόρεσαν να τις αναστηλώσουνε, δεν ήξεραν που πηγαίνανε και τις αφήσαν έτσι. Μία απ’ αυτές, το ‘χε υποδείξει ο Έζρα Παουντ, γράφει στην βάση της: «Με έφτιαξε ο Αδαμάκος». Γιατί, στα μοναστήρια τα δικά μας όταν βλέπουμε αυτές τις εκπληκτικές εικόνες, δεν είναι εκείνη η θεϊκή ανωνυμία; Όλες οι εικόνες γράφουνε: «Χ Γηραιού Πρεσβυτέρου εποίησεν». Κι ας ήταν ο γηραιός πρεσβύτερος είκοσι χρονών. Αυτή η σπουδαία ανωνυμία, γιατί και το όνειρο είναι μέσα στην ανωνυμία κι η δημιουργία η ανθρώπινη. Τώρα αν η αστική ανηθικότητα πρέπει να δημιουργεί ανθρώπους επωνύμους σε οποιοδήποτε τομέα, αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Και τους δημιουργεί για να τους πουλήσει, τόσο απλά.

Μεταρομαντισμός

Δυστυχώς στην εντύπωση των ανθρώπων μένει ο ρομαντισμός ως ένα κλειστό σύστημα. Δηλαδή συνδέεται με τον 18^ο-19^ο αιώνα κι εκεί τελειώνει για να αρχίσουν άλλα ρεύματα, όπως ο ιμπεριαλισμός, ο ντανταϊσμός, ο εξπρεσιονισμός. Και δεν καταλαβαίνουνε, ότι όλα αυτά τα ρεύματα τα οποία αναπτύσσονται, είναι κομμάτια του ρομαντισμού. Το καθένα παίρνει κι ένα κομμάτι του ρομαντισμού και δημιουργεί. Έτσι προτιμώ να λέω και αυτά τα ρεύματα και το δικό μου έργο «μεταρομαντικά» παρά να λέω νεορομαντικά. Για μένα το «νέο» έχει μία συνδήλωση μάλλον άσχημη.

Ο Ρομαντισμός ως Πνευματικό Όριο

Βάζουμε ως όριο τον Ρομαντισμό, γιατί υπήρξε η πλέον καίρια αντίσταση στην νεοτερικότητα. Σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε νεοτερικότητα. Σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε: «Πολιτισμό του cogito». Του cogito, ergo sum, σκέφτομαι άρα υπάρχω. Γι’ αυτό παίρνουμε τον ρομαντισμό, αλλιώς θα μπορούσαμε να πάρουμε τον μεσαίωνα. Ένα μεγάλο μέρος των εργασιών μου εξάλλου, είναι αφιερωμένο στον Μεσαίωνα, στην μεσαιωνική τέχνη και στην μεσαιωνική φιλολογία.

Ας πάρουμε από τον Ουτοπισμό τον σπουδαίο Ερνστ Μπλοχ, που για μένα είναι ένα διαρκές κίνητρο, μαζί με άλλους ουτοπικούς. Κι ας  πάρουμε έναν σπουδαίο ρομαντικό, ας πάρουμε τον Σέλινγκ. Θα έλεγαν κι οι δύο ένα και μοναδικό πράγμα: Ότι τα πάντα είναι ενεργήματα της ψυχής του ανθρώπου. Πάλι να επικαλεστώ τον Καστοριάδη, έλεγε ο Καστοριάδης και πολύ σωστά, παίρνοντας το από τον Αριστοτέλη: «Τι είναι η ψυχή; Ψυχή σημαίνει πάντα ότι κάτι πάσχει». Πάνω σε αυτό το «κάτι πάσχει» ενώνονται και ο Σέλινγκ και ο Μπλοχ και ο Μπούμπερ και ο Γκαίτε, στο «πάσχειν». Ο άνθρωπος είναι άνθρωπος επειδή είναι πάσχων.

_________

(πηγή: Ελευθεριακός)